Khe hở môi – vòm miệng (còn gọi là sứt môi, hở hàm ếch) là một trong những dị tật bẩm sinh phổ biến nhất trên thế giới, tỉ lệ khoảng 1/700 trẻ sơ sinh. Ở Việt Nam, mỗi năm có hàng nghìn trẻ ra đời mang dị tật này.

Đây không chỉ là một bất thường về hình thể mà còn kéo theo nhiều khó khăn liên quan đến ăn uống, ngôn ngữ, thính lực, thẩm mỹ và cả tâm lý xã hội.

Điều trị khe hở môi – vòm miệng không phải là một sự kiện đơn lẻ, mà là một hành trình dài, thường kéo dài từ khi trẻ mới sinh đến khi trưởng thành. Trong suốt quá trình đó, trẻ cần trải qua nhiều mốc can thiệp khác nhau, bao gồm phẫu thuật môi, vòm miệng, ghép xương ổ răng, chỉnh nha, trị liệu ngôn ngữ và hỗ trợ tâm lý.

Chính vì thế việc chăm sóc trẻ bị khe hở môi – vòm miệng luôn được coi là một kế hoạch toàn diện, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ của nhiều chuyên ngành y tế cùng với sự đồng hành kiên nhẫn của gia đình.

Vì sao khe hở môi – vòm miệng cần điều trị toàn diện?

Khe hở môi – vòm miệng là một dị tật phức tạp bởi nó ảnh hưởng đến nhiều cơ quan và chức năng khác nhau trong cơ thể trẻ. Ngay từ giai đoạn sơ sinh, trẻ có thể gặp khó khăn khi ăn uống do không tạo được áp lực âm trong khoang miệng để bú, dễ bị sặc sữa, nôn trớ, chậm tăng cân và nguy cơ suy dinh dưỡng, mắc các bệnh hô hấp.

Khi bước vào tuổi tập nói, vòm miệng hở khiến luồng hơi phát âm thoát qua mũi, tạo ra giọng mũi, làm trẻ nói ngọng, khó phát âm rõ ràng, từ đó cản trở quá trình giao tiếp.

Ngoài ra phần lớn trẻ bị khe hở vòm miệng còn gặp rối loạn chức năng vòi nhĩ, dẫn đến viêm tai giữa tái phát và suy giảm thính lực. Nghe kém lại khiến việc học nói càng khó khăn hơn. Về phương diện răng hàm mặt, khe hở làm trẻ dễ bị sai khớp cắn, răng mọc lệch, dị dạng, hàm trên kém phát triển, thiếu mầm răng, hoặc răng ở vùng khe hở không mọc được do thiếu xương.

Những bất thường này không chỉ ảnh hưởng đến chức năng nhai mà còn tác động lớn đến thẩm mỹ khuôn mặt. Bên cạnh đó, yếu tố tâm lý xã hội cũng là một gánh nặng: trẻ có khuôn mặt khác biệt thường bị bạn bè trêu chọc, dễ rơi vào mặc cảm, tự ti và khó hòa nhập.

Tất cả những tác động đa chiều ấy cho thấy không một bác sĩ hay một phương pháp nào có thể giải quyết trọn vẹn vấn đề. Chỉ với sự phối hợp của nhiều chuyên ngành khác nhau, cùng một kế hoạch chăm sóc liên tục, toàn diện từ sơ sinh đến trưởng thành, trẻ mới có cơ hội phát triển toàn diện cả về sức khỏe, thể chất lẫn tinh thần.

Các chuyên khoa tham gia trong điều trị

Một nhóm điều trị khe hở môi – vòm miệng toàn diện thường gồm nhiều chuyên gia với vai trò khác nhau. Trung tâm của quá trình này là bác sĩ phẫu thuật tạo hình hoặc sọ mặt, người đảm nhiệm các phẫu thuật quan trọng như sửa môi, vá vòm miệng, ghép xương ổ răng, chỉnh hình xương hàm hay tái tạo mũi.

Đồng hành cùng họ có nhiều bác sĩ ở các chuyên ngành khác nhau. Bác sĩ tai mũi họng là người theo dõi và xử trí các bệnh lý tai giữa, đặt ống thông khí để phòng ngừa mất thính lực.

Bác sĩ chỉnh nha có nhiệm vụ quản lý sự phát triển của cung hàm và răng, tiến hành các biện pháp chỉnh nha nhiều giai đoạn, chuẩn bị cho ghép xương ổ răng và phẫu thuật hàm khi cần thiết.

Song song đó, bác sĩ nha khoa trẻ em sẽ theo dõi mọc răng, chăm sóc nha khoa dự phòng và điều trị sâu răng ngay từ năm đầu đời. Những khiếm khuyết về răng còn được hỗ trợ bởi bác sĩ phục hình răng thông qua các khí cụ bịt vòm hoặc phục hình răng mất để giúp trẻ ăn uống và phát âm tốt hơn.

Không thể thiếu trong đội ngũ này là chuyên gia điều trị ngữ âm, người đồng hành từ lúc trẻ mới chào đời để hướng dẫn cách bú, ăn uống và sau đó trị liệu phát âm, ngôn ngữ trong nhiều năm. Chuyên gia thính học cũng đóng vai trò quan trọng khi đánh giá thính lực định kỳ, phối hợp với bác sĩ tai mũi họng để xử lý các vấn đề nghe kém.

Ngoài các chuyên khoa lâm sàng, điều dưỡng và điều phối viên là cầu nối thiết yếu giữa gia đình và đội ngũ y tế, giúp cha mẹ hiểu rõ cách chăm sóc tại nhà và sắp xếp các buổi hẹn phức tạp. Nhà tâm lý học hỗ trợ trẻ vượt qua lo âu, mặc cảm, đồng thời giúp cha mẹ thích nghi với áp lực.

Nhân viên công tác xã hội kết nối gia đình với các nguồn lực cộng đồng, hỗ trợ tài chính, bảo hiểm. Bên cạnh đó chuyên gia di truyền giúp giải thích nguyên nhân dị tật và tư vấn nguy cơ tái phát trong các lần mang thai sau.

Lộ trình điều trị từ sơ sinh đến trưởng thành

Điều trị khe hở môi – vòm miệng là một hành trình dài, được chia thành nhiều giai đoạn. Ngay từ trước khi sinh, nhờ siêu âm, dị tật có thể được phát hiện, từ đó cha mẹ được tư vấn di truyền, chuẩn bị tâm lý và tiếp cận nhóm chuyên môn.

Sau khi chào đời, trẻ cần được đảm bảo dinh dưỡng bằng các loại bình chuyên dụng, có thể được làm khí cụ chỉnh hình tiền phẫu thuật để trẻ ăn uống thuận lợi hơn và để thu hẹp khe hở.

Đến khoảng 3-6 tháng tuổi, trẻ thường trải qua phẫu thuật sửa môi nhằm cải thiện thẩm mỹ và hỗ trợ bú tốt hơn. Từ 9 đến 18 tháng, phẫu thuật sửa vòm miệng sẽ được tiến hành, giúp trẻ phát âm chính xác hơn và giảm sặc khi ăn, đồng thời kết hợp đặt ống thông khí tai để phòng ngừa viêm tai giữa.

Trong giai đoạn 1-5 tuổi, trẻ cần được trị liệu ngôn ngữ, khám nha khoa định kỳ và kiểm tra thính lực thường xuyên để xây nền tảng giao tiếp và sức khỏe.

Từ 6-10 tuổi, bác sĩ chỉnh nha sẽ tiến hành nong hàm và các biện pháp chỉnh nha giai đoạn đầu, đồng thời chuẩn bị cho ghép xương ổ răng, thường thực hiện khi răng nanh vĩnh viễn bắt đầu mọc.

Giai đoạn từ 10-15 tuổi, trẻ được chỉnh nha toàn diện và có thể cần phẫu thuật giọng nói bổ sung nếu vẫn còn rối loạn phát âm. Khi bước vào 16-21 tuổi, nếu hàm trên phát triển kém, trẻ có thể phải trải qua phẫu thuật chỉnh hình xương hàm, đồng thời phẫu thuật thẩm mỹ môi, mũi để hoàn thiện diện mạo.

Sau 21 tuổi, quá trình điều trị chuyển sang giai đoạn duy trì với chỉnh nha giữ ổn định, chăm sóc nha khoa định kỳ và hỗ trợ tâm lý lâu dài.

GS.TS Võ Trương Như Ngọc – Báo Tuổi trẻ Online